ΒΟΤΑΝΙΚΗ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΚΑΙ ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

1. Εισαγωγή

Βοτανική είναι η επιστημονική μελέτη του φυτικού βασιλείου. Ως κλάδος της βιολογίας απαντάται ως κύρια επιστήμη των φυτών ή ως φυτοβιολογία. Κύριοι στόχοι της συγκεκριμένης ενότητας είναι με την ολοκλήρωση της εκπαίδευσης της οι συμμετέχοντες να μπορούν να:

1. Αναγνωρίζουν και να ταξινομούν τα διάφορα είδη βοτάνων

2. Επιλέγουν τις κατάλληλες κατηγορίες και είδη βοτάνων για αναπαραγωγή και φύτεμμα

2. Βοτανική

Κλάδοι – Σκοποί - Χρηστικότητα

Η Βοτανική καλύπτει ένα ευρύ φάσμα επιμέρους επιστημονικών κλάδων που μελετούν την ανάπτυξη, την αναπαραγωγή, το μεταβολισμό, την μορφογένεση, τις ασθένειες, και την εξέλιξη των φυτών με συνέπεια να εμφανίζει πολλούς υποδεέστερους κλάδους όπως:

·         Συστηματική βοτανική, με κύριο αντικείμενο την ταξινόμηση των φυτών.

·         Βοτανική μορφολογία, η οποία διακρίνεται στους επιμέρους ακόμα κλάδους, τη Φυτική κυτταρολογία, τη Φυτική ιστολογία και τη Φυτική οργανογραφία.

·         Βοτανική φυσιολογία, που εξετάζει τις λειτουργίες των διαφόρων οργάνων των φυτών.

Ένας νεότερος επίσης σπουδαίος κλάδος είναι η Φυτογεωγραφία με πολλά σύνθετα αντικείμενα έρευνας και μελέτης. Παράλληλα δημιουργήθηκαν και πολλοί κλάδοι εφαρμοσμένης βοτανικής όπως τυγχάνουν η Φυτοπαθολογία, η Φυτοφαρμακογνωσία, η Δασική βοτανική, η Γεωπονική βοτανική κ.ά.π.

Όπως οι υπόλοιπες μορφές ζωής στη βιολογία, το φυτικό βασίλειο μπορεί να μελετηθεί σε ποικιλία επιπέδων, από το μοριακό, στο γενετικό και βιοχημικό επίπεδο δια μέσου των κυτταρικών οργανιδίων, κυττάρων, των ιστών, των οργάνων, των μεμονωμένων φυτών, των πληθυσμών και των βιοκοινοτήτων φυτών. Σε καθένα από αυτά τα επίπεδα ένας βοτανολόγος μπορεί να ασχοληθεί με την ταξινόμηση (ταξινομική), τη δομή (ανατομία), ή τις λειτουργίες (φυσιολογίας) των φυτών.

Σε ιστορικό επίπεδο, οι βοτανολόγοι μελέτησαν όλους τους οργανισμούς που δεν αναγνωρίζονταν γενικά ως ζώα. Μερικοί από αυτούς τους «σαν φυτά» οργανισμούς περιλάμβαναν τα φύκη (μελετώνται στη φυκολογία), τους μύκητες (μελετώνται στην μυκητολογία), τα βακτήρια και τους ιούς (μελετώνται στην μικροβιολογία). Τα περισσότερα φύκη, μύκητες και μικρόβια δε θεωρείται πλέον ότι ανήκουν στο βασίλειο των φυτών. Παρ' όλα αυτά, τυγχάνουν ακόμα της προσοχής των βοτανολόγων και συνήθως τα βακτήρια, οι μύκητες και τα φύκη καλύπτονται, ως κάποιο σημείο, στα εισαγωγικά μαθήματα βοτανικής.

Γιατί λοιπόν μελετάμε τα φυτά; Τα φυτά αποτελούν θεμελιώδες τμήμα της ζωής στη Γη. Παράγουν οξυγόνο, τρόφιμα, πρώτες ύλες, καύσιμα και φάρμακα, που επιτρέπουν την ύπαρξη ανώτερων μορφών ζωής. Παράλληλα, τα φυτά καταναλώνουν το διοξείδιο του άνθρακα, ένα σημαντικό αέριο που συμβάλλει στο φαινόμενο του θερμοκηπίου, χρησιμοποιώντας το στη λειτουργία της φωτοσύνθεσης. (Ωστόσο, φωτοσύνθεση δεν εκτελούν μόνο τα φυτά, ενώ υπάρχουν και μη φωτοσυνθετικά φυτά). Η ορθή κατανόηση των φυτών είναι σημαντική για το μέλλον των ανθρώπινων κοινωνιών, αφού συμβάλλουν:

·                     Στη δημιουργία τροφίμων

·                     Στην κατανόηση των θεμελιωδών διαδικασιών της ζωής

·                     Στην παραγωγή χρηστικών υλικών

·                     Στην παρασκευή φαρμάκων

·                     Στην κατανόηση των αλλαγών του περιβάλλοντος

Ουσιαστικά όλες οι τροφές που καταναλώνουμε προέρχονται από τα φυτά, είτε πρωτογενώς μέσω μεγάλου μέρους των παραγόμενων τροφών, όπως φρούτων και λαχανικών, είτε δευτερογενώς δια μέσου των εκτρεφόμενων ζώων, τα οποία συνδέονται τροφικά με τα φυτά. Με άλλα λόγια, τα φυτά είναι οι παραγωγοί, η βάση δηλαδή όλων των τροφικών αλυσίδων. Η κατανόηση του τρόπου με τον οποίο τα φυτά παράγουν όσα τρώμε είναι, επομένως, σημαντική για να μπορούμε να θρέψουμε τον κόσμο και να εξασφαλίσουμε τροφική ασφάλεια για τις μελλοντικές γενιές, για παράδειγμα δια μέσου της αναπαραγωγής τους και της βελτίωσης των ιδιοτήτων τους. Δεν είναι, βέβαια, όλα τα φυτά χρήσιμα για τους ανθρώπους, τα ζιζάνια είναι ένα αξιοσημείωτο πρόβλημα της γεωργίας και η Βοτανική αποτελεί βασική επιστήμη για την κατανόηση του τρόπου με τον οποίο είναι δυνατή η ελαχιστοποίηση της δράσης τους. Η Εθνοβοτανική είναι η μελέτη των αλληλεπιδράσεων μεταξύ φυτών και ανθρώπων

Πολλά από τα ιατρικά και ψυχαγωγικά φάρμακα, όπως η κάνναβις, η καφεΐνη και η νικοτίνη προέρχονται απευθείας από το φυτικό βασίλειο. Η Ασπιρίνη, που δημιουργήθηκε από το φλοιό του δέντρου της ιτιάς, είναι ένα ακόμα παράδειγμα. Μπορεί να υπάρχουν ακόμα πολλές νέες θεραπείες για ασθένειες παρεχόμενες από τα φυτά, που δεν έχουμε ακόμα ανακαλύψει. Δημοφιλή διεγερτικά όπως ο καφές, η σοκολάτα, ο καπνός και το τσάι προέρχονται επίσης από τα φυτά. Τα περισσότερα αλκοολούχα ποτά, δημιουργούνται από τη ζύμωση και απόσταξη φυτών όπως είναι το κριθάρι, η πατάτα, ο λυκίσκος και τα σταφύλια.

Τα φυτά επίσης, μας εξασφαλίζουν πολλά φυσικά υλικά όπως το βαμβάκι, το ξύλο, (δευτερογενώς) το χαρτί, το λινό, τα φυτικά έλαια, ορισμένα είδη σκοινιών και ελαστικών κι αυτά είναι μόνο λίγα παραδείγματα όσων συνήθίζουμε να χρησιμοποιούμε. Η παραγωγή του μεταξιού δε θα ήταν εφικτή χωρίς την καλλιέργεια των φυτών μουριάς. Το ζαχαροκάλαμο και άλλα φυτά προσφάτως χρησιμοποιήθηκαν ως πηγές βιοκαυσίμων, οι οποίες είναι σημαντικές εναλλακτικές μορφές έναντι των φυσικών καυσίμων.

Αυτά είναι απλώς μερικά παραδείγματα που μας δείχνουν ότι ο φυτικός κόσμος παρέχει στην ανθρωπότητα σημαντικά υλικά και φάρμακα

3. Συστηματική Ταξινόμηση

Η συστηματική ταξινόμηση είναι η θεωρία και η πρακτική που χρησιμοποιούν οι βιολόγοι για την κατάταξη των έμβιων όντων. Η χρησιμότητά της έγκειται στην ανάγκη διαχωρισμού των ζωντανών οργανισμών που συναντάμε σε τεράστια ποικιλία στο φυσικό κόσμο: από πελώριες φάλαινες έως και μικροσκοπικά βακτήρια. Η εφαρμογή αυτή της ταξινόμησης προσφέρει μια ονοματολογία η οποία χρησιμοποιείται διεθνώς. Αποτελεί μέρος της ευρύτερης επιστήμης της Συστηματικής.

Πρώτος ο Αριστοτέλης συγκέντρωσε όλες τις σχετικές γνώσεις της εποχής του και πλούτισε αυτές με τις παρατηρήσεις του συγκεντρώνοντας όλες κατά επιστημονικά σύνολα. Μετά 2.000 χρόνια ο Σουηδός βοτανολόγος Κάρολος Λινναίος (1707-1778) ταξινόμησε κατά σύστημα και τα τρία συστήματα της φύσης, δηλαδή Φυτά (Regnum vegetabile), Ζώα (Regnum animale) και Ορυκτά (Regnum lapideum) εισάγοντας την διπλή ονομασία. Τα κριτήρια της κατάταξης των οργανισμών είναι μορφολογικά. Οι απαρτιζόμενες κύριες ομάδες υποδιαιρούνται σε άλλες μικρότερες και ακόμη μικρότερες κ.ο.κ.

Οι ζωντανοί οργανισμοί που υπάρχουν στο φυσικό κόσμο εμφανίζουν μια εκπληκτική ποικιλία, από τα μικροσκοπικά μονοκύτταρα βακτήρια, τα μεσαίου μεγέθους φυτά και ζώα, ως τον ελέφαντα ή την τεράστια φάλαινα. Η ποικιλία αυτή έχει προέλθει από τις αλλαγές που συνέβησαν στους οργανισμούς αυτούς, με το πέρασμα εκατομμυρίων χρόνων και εύκολα μπορούμε να την παρατηρήσουμε γύρω μας, όταν βρισκόμαστε σε ένα φυσικό περιβάλλον. Οι βιολόγοι χρησιμοποιούν ένα σύστημα ταξινόμησης των οργανισμών, ένα τρόπο δηλαδή για να τους διαχωρίζουν σε ομάδες, ανάλογα με τα μορφολογικά, τα φυσιολογικά και τα αναπαραγωγικά τους χαρακτηριστικά. Η κατάταξη αυτή από τη μια βοηθά την καλύτερη μελέτη τους και από την άλλη, τη μελέτη της εξέλιξής τους.

Οι μεγαλύτερες ταξινομικές ομάδες είναι τα πέντε βασίλεια:

·                Μονήρη (μονοκύτταροι - προκαρυωτικοί οργανισμοί: βακτήρια και κυανοφύκη)

·                Πρώτιστα (μονοκύτταροι - ευκαρυωτικοί οργανισμοί: πρωτόζωα και φύκη)

·                Μύκητες (ευκαρυωτικοί οργανισμοί με μεγάλη ποικιλία: μούχλες ή μανιτάρια)

·                Φυτά

·                Ζώα

Όταν ένας οργανισμός ταξινομείται, δίνεται σ΄ αυτόν ένα διπλό επιστημονικό όνομα, στη Λατινική γλώσσα, που περιέχει δυο λέξεις και έτσι κατατάσσεται σε μια ταξινομική ομάδα. Η πρώτη λέξη δηλώνει το γένος του οργανισμού και η δεύτερη το είδος του (κατά C. Linnaeus).

Οι βασικές ταξινομικές ομάδες είναι:

·                Είδος

·                Γένος

·                Οικογένεια

·                Τάξη

·                Κλάση

·                Φύλο

·                Βασίλειο

Καθώς προχωρούμε από το είδος προς το βασίλειο, το εύρος της ταξινομικής ομάδας αυξάνει, περιλαμβάνοντας όλο και μεγαλύτερο αριθμό οργανισμών ενώ οι μεταξύ τους ομοιότητές μειώνονται. Μεταξύ των οργανισμών ενός είδους δηλαδή υπάρχουν πολλές ομοιότητες και λίγες διαφορές σε αντίθεση με τους οργανισμούς μιας κλάσης ή πολύ περισσότερο ενός βασιλείου. Τα παραδείγματα που ακολουθούν θα ξεκαθαρίσουν λίγο τα πράγματα:

ΑΞΙΝΟΜΙΚΕΣ ΟΜΑΔΕΣ	Πεύκο	Αγριόγατα	Άνθρωπος
Όνομα βασιλείου	Plantae	Animalia	Animalia
Όνομα φύλου	Tracheophyta	Chordata	Chordata
Όνομα κλάσης	Gymnospermae	Mammalia	Mammalia
Όνομα τάξης	Coniferales	Carnivora	Primates
Όνομα οικογένειας	Pinaceae	Felidae	Hominidae
Όνομα γένους	Pinus	Felix	Homo
Όνομα είδους	halepensis	silvestris	sapiens

Σήμερα τα νεότερα συστήματα ταξινόμησης δεν είναι τεχνικά ή φυσικά όπως του Λινναίου διότι δεν λαμβάνεται ως βάση η εξωτερική ομοιότητα ή η ομοιότητα της εσωτερικής κατασκευής αλλά φυλογενετικά. Η συστηματική αυτή ταξινόμηση λέγεται φυλογενετική ταξινόμηση διότι αποβλέπει στην ανεύρεση συγγένειας και κοινής καταγωγής των ειδών. Η σύγκριση του γενετικού υλικού (DNA) των οργανισμών έχει συμβάλει ιδιαίτερα σ' αυτή.

Οι επιστημονικές ονομασίες στη Ζωολογία και τη Βοτανική είναι κατ' εξοχήν ελληνικές και λατινικές. Οι ελληνικές ή ελληνογενείς λέξεις εμφανίζονται στη λατινοποιημένη τους μορφή, δηλαδή αποδιδόμενες με λατινικούς χαρακτήρες και σύμφωνα με την ερασμιακή αντιστοίχηση των φθόγγων. Εκ των δύο ονομάτων της επιστημονικής ονομασίας το πρώτο προσδιορίζει το Γένος και είναι ουσιαστικό. Βρίσκεται πάντα σε πτώση ονομαστική της ελληνικής ή λατινικής γλώσσας. Το δεύτερο όνομα αναφέρεται στο Είδος, είναι επιθετικός προσδιορισμός και μπορεί να βρίσκεται και σε πτώση γενική, πάντα της λατινικής.

4. Βότανα

Ορισμός - Δεδομένα

«Βότανα είναι όλα τα χρήσιμα φυτά», σύμφωνα με τον ορισμό του Αγγλικού λεξικού της Οξφόρδης, που συνεχίζει ότι: «αφορά τα φυτά των οποίων τα φύλλα, οι ρίζες, οι μίσχοι, τα άνθη χρησιμεύουν ως τροφή ή θεραπεία, χάρη στο άρωμά τους ή με κάποιον άλλον τρόπο …». Ο παραπάνω ορισμός περιλαμβάνει μια μεγάλη ποικιλία φυτών με πολλαπλές χρήσεις, όπως τροφή, θεραπεία, αρωματοποιία, παρασκευή καλλυντικών ή κάτι άλλο. Μόνο τους τελευταίους 2-3 αιώνες η έννοια «βότανο» περιορίστηκε στενά στη θεραπευτική χρήση κάποιων φυτών. Όλοι οι αρχαίοι πολιτισμοί διαθέτουν τη δική τους βοτανοθεραπευτική. Οι αρχαιότερες γραπτές μαρτυρίες ανάγονται στους αιγυπτιακούς πάπυρους του Ebers, γύρω στο 1700 π.Χ., αν και γνωρίζουμε ότι στην Αίγυπτο, υπήρχαν επίσημες σχολές βοτανοθεραπείας από το 3.000 π.Χ. Στην Κίνα, μια από τις πιο φημισμένες πραγματείες βοτανοθεραπείας, που χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα, συντάχθηκε από τον αυτοκράτορα Shen Nong, το 2.700 π.Χ. περίπου. Ο Ιπποκράτης στήριζε πολλές από τις θεραπείες του σ’ αυτά και δυο σπουδαίοι Έλληνες βοτανολόγοι, όπως ο Διοσκουρίδης και ο Γαληνός, με τα βιβλία τους επηρέασαν τη διδασκαλία της ιατρικής για εκατοντάδες χρόνια στην Ευρώπη. Η βοτανολογία του Διοσκουρίδη, De Materia Medica, αποτέλεσε τη βάση μιας περίφημης βοτανολογίας που συντάχθηκε από το Γερμανό Deodens, και αυτής που έγραψε ο Άγγλος John Gerard, βοτανολόγος του βασιλιά James. Ποιος είναι όμως άραγε ο λόγος που τα βότανα επανέρχονται στο προσκήνιο μετά από τόσα χρόνια και μάλιστα σε μια εποχή στην οποία ο κλάδος της Ιατρικής και της Φαρμακευτικής, βρίσκονται στον κολοφώνα της δόξας τους; Ποιος είναι ο ρόλος που καλούνται να διαδραματίσουν σήμερα στην εποχή της Τεχνολογικής έκρηξης με τη βαριά αυτή κληρονομιά που κουβαλούν; Τι είναι αυτό που κάνει σήμερα πολλούς ανθρώπους να στρέφονται σε αυτές τις ήπιες μεθόδους θεραπείας;

Γιατί λοιπόν βότανα, τη στιγμή που γνωρίζουμε ότι η δραστική ουσία σε πολλά από τα φάρμακα που σήμερα χρησιμοποιούμε, προέρχεται από τα φυτά; Οι γλυκοσίδες διγοξίνη και διγιτοξίνη, που χρησιμοποιούνται για καρδιακές ασθένειες, προέρχονται από το φυτό δακτυλίδα. Η μορφίνη, που χρησιμοποιείται ως αναλγητικό, από την υπνοφόρο παπαρούνα. Η σαλικίνη, πρόδρομο μόριο του ακετυλοσαλικυλικού οξέος που αποτελεί τη δραστική ουσία της ασπιρίνης, από το φλοιό της λυγαριάς και πολλές άλλες δραστικές ουσίες φαρμάκων, οι οποίες σήμερα είναι δυνατόν να παρασκευαστούν βέβαια και συνθετικά στο εργαστήριο. Η απάντηση στις παραπάνω ερωτήσεις βρίσκεται ίσως στο παράδειγμα που ακολουθεί: η ινδική φιδόριζα (Raufolfia serpentina) χρησιμοποιείται εδώ και αιώνες στην Ιατρική της Αγιουβέρδα για αρκετές νοσηρές καταστάσεις, όπως δάγκωμα φιδιού, πονοκέφαλο, άγχος, υστερία, πυρετό και πονόκοιλο. Λέγεται ότι και ο Μαχάτμα Γκάντι έπινε τσάι από φιδόριζα όταν βρισκόταν σε υπερένταση. Το 1947, η φαρμακευτική εταιρεία CIBA εκχύλισε το αλκαλοειδές ρεζερπίνη από τη φιδόριζα και το διέθεσε στο εμπόριο σε καθαρή μορφή με την ονομασία Σερπαζίλ για τη θεραπεία της υπέρτασης. Σε καθαρή όμως μορφή η ρεζερπίνη, αποδείχθηκε ότι είχε αρνητικές παρενέργειες στην υγεία των ασθενών, που εμφάνισαν βαριάς μορφής μανιοκατάθλιψη και μη φυσιολογική επιβράδυνση της καρδιακής συχνότητας. Το φάρμακο λοιπόν αποσύρθηκε από το εμπόριο, το τσάι όμως από ολόκληρο το φυτό της φιδόριζας συνεχίζει να χρησιμοποιείται ως περίφημο λαϊκό γιατροσόφι για τις ιδιότητες που προαναφέρθηκαν.

Η σύγχρονη ιατρική αγνοεί μάλλον το γεγονός ότι ζωΐκοί οργανισμοί και φυτά εξελίχθηκαν για πολλούς αιώνες παράλληλα, με αποτέλεσμα να υπάρχει μια προσαρμογή των ζωΐκών ειδών στη βιοχημεία των φυτών, σε αντίθεση με τα πολύ δραστικά σημερινά φάρμακα. Έτσι ορισμένα επιφανειακά λιγότερο σημαντικά συστατικά των φυτών επιδεικνύουν τη συνεργιστική ονομαζόμενη δράση μέσω της οποίας μπορούν να μετατρέψουν κάποια συστατικά του φυτού από αδρανή σε δραστικά, κάνοντάς τα ευκολότερα διαθέσιμα στον ανθρώπινο οργανισμό. Κάποια άλλα συστατικά των φυτών εξουδετερώνουν τη δράση επικίνδυνων χημικών ουσιών, προλαβαίνοντας έτσι πιθανές επιβλαβείς παρενέργειες από τη χρήση του συγκεκριμένου φυτού.

Στην καθημερινή μας ζωή και ιδιαίτερα οι κάτοικοι της πόλης, παίρνουμε αψήφιστα το ρόλο των φυτών. Τρώμε τα κορνφλέικς που σε τίποτα δε μας θυμίζουν το καλαμπόκι, το ψωμί που δε μας θυμίζει το στάρι ή ακόμα φοράμε τα ρούχα μας που σε τίποτα δε θυμίζουν τις βαμβακοκαλλιέργειες. Έχουμε χάσει την παλιά εκείνη σχέση του ανθρώπου με τα φυτά, όπου ένα βότανο μπορούσε να σημαίνει τη διαφορά μεταξύ επιβίωσης και λιμοκτονίας ή ζωής και θανάτου. Τα βλέπουμε πιο συχνά ως διακοσμητικά ή είδη πολυτελείας, από φυτά εσωτερικού χώρου μέχρι τα εξωτικά φρούτα που κάποιες φορές έχουμε στο τραπέζι μας. Ο πραγματικός βαθμός εξάρτησής μας από τα φυτά μας διαφεύγει στο σύγχρονο τρόπο ζωής των πλαστικών και των σουπερμάρκετ. Η χρησιμοποίηση των βοτάνων με απλούς και πρακτικούς τρόπους μπορεί να σημαίνει την πρώτη φορά που πραγματικά αρχίζουμε να εκτιμούμε την αξία τους, τη μαγεία της χημείας τους, τα λεπτεπίλεπτα αυτά έλαια που προσαρμόζονται τόσο εύκολα στη θεραπεία του σώματός μας, αυτήν την καταπληκτική ποικιλία των χρήσεων και των ιδιοτήτων. Η θεραπευτική βοτανολογία στηρίζεται αφενός στη χρήση ολόκληρων μη αποσταγμένων ή εκχυλισμένων βοτάνων, πρεσβεύοντας ότι τα δραστικά συστατικά είναι πιο ασφαλή όταν δεν απομονώνονται από τις υπόλοιπες φυσικές οργανικές ουσίες και αφετέρου στην ατομική συνταγογράφηση για αποκατάσταση βαθιά ριζωμένων διατροφικών ή βιοχημικών διαταραχών σε συγκεκριμένους ασθενείς. Για το λόγο αυτό χρειάζεται και περισσότερος χρόνος μέχρι να αποδώσει συγκεκριμένα αποτελέσματα.

Είδη Βοτάνων – Χρήσεις

Το μαύρο λεβίστικο (Smyrnium olusatrum, οικ. Apiaceae) είναι παρόμοιο με το λεβίστικο και το σέλινο, και έχει αρωματικές ρίζες, φύλλα και καρπούς. Σήμερα, η μαγειρική σπουδαιότητα (σημασία) αυτού του βοτάνου είναι χαμηλή.

Η μαστίχα είναι μία ρητίνη που λαμβάνεται από το φυτό Pistacia lentiscus var. chia (οικ.Anacardiaceae), ένα δέντρο που αναπτύσσεται μόνο στο νησί της Χίου, στην ανατολική Ελλάδα, αν και συλλέγονται χαμηλότερες ποιότητες από συγγενικά είδη. Ήταν σημαντικό είδος στο μεσαίωνα (12ο-15ο αιώνα), αλλά τώρα χρησιμοποιείται κυρίως στην ελληνική κουζίνα.

Το βληχούνι ή φλισκούνι, (Mentha pulegium) (οικ. Lamiaceae), διαφέρει χαρακτηριστικά (αξιοσημείωτα) από την μαγειρική μέντα. Χρησιμοποιείται από την αρχαιότητα στην ρωμαϊκή κουζίνα. Παρά την ήπια τοξικότητά του είναι ένα παραδοσιακό βότανο στην Βρετανία.

Η καλαμίνθη ή αγριοδυόσμος, Calamintha nepeta, είναι ένα αρωματικό βότανο που χρησιμοποιείται στην περιφερειακή ιταλική κουζίνα (nepitella). Το άρωμά του θυμίζει τη σχέση του με βότανα της οικογένειας των χειλανθών, όπως το θυμάρι, τη μέντα ή τη ρίγανη.

Οι κουκουναρόσποροι (pignoli) είναι οι σπόροι που συλλέγονται από το μεσογειακό πεύκο (κουκουναριά) (Pinus pinea, οικ. Pinaceae/Pinales). Στην εύκρατη Ασία χρησιμοποιούνται επίσης συγγενή του πεύκου είδη. Έχουν μια υπέροχη αιθέρια-αρωματική γεύση και ιδιαίτερα σημαντικά στην ισπανική και την ιταλική κουζίνα, για παράδειγμα στα pesto. Η αντράκλα ή γλυστρίδα (Portulaca oleracea, οικ. Portulacaceae/Caryophyllales) είναι ένα εποχιακό βότανο με πιθανή καταγωγή από τα Ιμαλάϊα, αλλά σήμερα έχει εγκλιματιστεί στην δυτική Ασία και στη νότια Ευρώπη. Αν και συχνά τρώγεται μαγειρεμένο σαν λαχανικό, τα ωμά φύλλα και κοτσάνια έχουν τραγανή υφή και μια αλατώδη φρέσκια γεύση που τα κάνει καλή γαρνιτούρα σε μεσογειακά κρύα πιάτα, όπως West Asian appetizers. Τα ανθισμένα μπουμπούκια είναι πιο γευστικά και μπορούν να χρησιμοποιηθούν σαν αντικαταστάτες της κάπαρης.

Το κρίταμο ή κρίτανο (Crithmum maritimum, οικ. Apiaceae) συναντάται κατά μήκος όλων των ακτών της Ευρώπης, από τον Ατλαντικό ωκεανό μέχρι τη Μαύρη θάλασσα Τα φύλλα είναι χυμώδη με αλμυρή αρωματική γεύση και έγινε στο παρελθόν δημοφιλές μυρωδικό για σαλάτες και τουρσιά, ήταν πιο διαδεδομένο στην Βρετανία και σήμερα είναι ακόμη διάσημο στη Μεσόγειο.

Αγριάδα (Cynodon dactylon) Είναι από τα πιο χρήσιμα φαρμακευτικά φυτά και συμπεριλαμβάνεται σε πολλούς συνδυασμούς για τη θεραπεία του προστάτη. Φυσικό αντιβιοτικό και από τα πιοφημισμένα διουρητικά. Είναι μαλακτικό χωρίς παρενέργειες, καθαρίζει τον οργανισμό από τις τοξίνες και μειώνει τη χοληστερίνη του αίματος. Βοηθά ενάντια στους κολικούς του συκωτιού, στις πέτρες στη χολή, στη χρυσή και την κυτταρίτιδα. Δρα ως αντισηπτικό και αντιφλεγμονώδες σε ουρικές λοιμώξεις, όπως κυστίτιδα, ουριθρίτιδα, προστατίτιδα (σε άριστο συνδυασμό με Αχιλλαία), στον ρευματισμό και τα αρθριτικά τις ασθένειες του δέρματος και την ηπατίτιδα. Είναι ωφέλιμο για νεφρόλιθους και ψαμμίαση (άμμο στα νεφρά).

Κάνει καλό για κυστίτιδες, ίκτερο, ηπατίτιδα, αρθριτικά, πέτρες των νεφρών. Καθαρίζει το αίμα.

Αγριμόνιο (Agrimonia Eupatoria) Το Αγριμονιο χρησιμοποιείται από τους βοτανοθεραπευτές σήμερα κυρίως ως τονωτικό του πεπτικού συστήματος και θεωρείται ένα φυτό που επουλώνει πληγές και αρρώστιες. Θεωρείται ιδιαίτερα αποτελεσματικό για τα έλκη, τους κωλικούς και τη διάρροια. Οι τανίνες που περιέχει σε συνδυασμό με φοτοστερίνη και γόμμα του προδίδουν διουρητικές , στυπτικές και αντιφλεγμονώδεις ιδιότητες. Το αγριμόνιο στη λαϊκή θεραπευτική χρησιμοποιήθηκε για την επούλωση ανοιχτών πληγών , για τσιμπήματα εντόμων, δαγκώματα φιδιών και διάλυση αποστημάτων..

Αχιλλαία (Achillea millefolium) Τονωτικό για τους κουρασμένους, ανοίγει την άνοιξη. Για διαταραχές στην εμμηνόπαυση & σπασμούς της μήτρας, κρυολογήματα, καθαρίζει το αίμα, βοηθάει στην ακμή, το άσθμα, κολίτιδα, αρθριτικά, πόνους περιόδου και ρευματισμούς. Ανακουφίζει τις ανωμαλίες στην κυκλοφορία του αίματος, γι’ αυτό χρησιμοποιείται σε κιρσούς και φλεβίτιδες. Κάνει καλό στο λιπαρό δέρμα και το καθαρίζει σε βάθος, θεραπεύει πολλές δερματοπάθειες, ακμή, έρπη, φλεγμονές δέρματος, καλόγηρους, αλλεργίες, φαγούρα, λειχήνες. Επειδή καθαρίζει το αίμα, χρησιμοποιείται εσωτερικά σαν έγχυμα σε δερματοπάθειες. Θεραπεύει ραγάδες της θηλής του μαστού, ραγάδες των χεριών. Θεραπεύει τις αιμορροΐδες και τις ανακουφίζει. Εμποδίζει την τριχόπτωση αν κάνουμε συχνές εντριβές με αφέψημα Αχιλλέας. Έχει παυσίπονες ιδιότητες, τα φρέσκα φύλλα της Αχιλλέας αν τα μασήσουμε σταματάνε τον πονόδοντο

Αψιθιά (Artemisia Absinthium) Είναι διεγερτικό του πεπτικού, δηλαδή εξαιρετικά χρήσιμο φάρμακο για αυτούς που έχουν κακή πέψη. Αυξάνει την οξύτητα του στομάχου και την παραγωγή της χολής και βελτιώνει την πέψη και την απορρόφηση των θρεπτικών ουσιών, βοηθώντας έτσι σε άλλες παθήσεις. Γενικά, το φυτό, σε μέτριες δόσεις, ερεθίζει το στομάχι, αυξάνει την όρεξη, διευκολύνει την πέψη, επιταχύνει την κυκλοφορία του αίματος, προκαλεί εκκρίσεις, συντελεί στο αδυνάτισμα και χωνεύει τα λίπη. Στη θεραπευτική, χρησιμοποιούνται οι σπόροι Αψιθιάς. Βοηθά στην πέψη και στο αδυνάτισμα. Έχει ευεργετική δράση στους διαβητικούς και βοηθά στην καταπολέμηση των ρευματισμών. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την καταπολέμηση της αναιμίας, ως αντιπυρετικό, ενώ έχει και διουρητικές ιδιότητες. Εξωτερικά, μπορεί να χρησιμοποιηθεί και ως αντισηπτικό.

Καταπολεμά την επιληψία, ζαλάδες, λιποθυμίες. Αυξάνει την παραγωγή χολής. Σταματά τη διάρροια, εμετούς. Βοηθά στο αδυνάτισμα και την ανεπάρκεια ήπατος.

Βασιλικός (Ocimum basilicum) Διώχνει τους νευρικούς πονοκεφάλους. Για το φαγητό, ανοίγει την όρεξη. Βοηθά στην αδύνατη μνήμη, μελαγχολία, άγχος, ζαλάδες, εντερικές διαταραχές και τυμπανισμό της κοιλιάς. Είναι χωνευτικό και καταπολεμά Πονόκοιλο, Ζαλάδα, Ναυτία και Κρυολόγημα

Βαλεριάνα (Valeriana officinalis) Είναι ηρεμιστικό,υπνωτικό και αγχολυτικό φυτό. Διώχνει αϋπνίες, νεύρα, άγχος, ημικρανίες, νευρασθένεια, πονοκέφαλο, καούρες του στομαχιού. Αναλυτικά: Καταπολεμά την αϋπνία και βελτιώνει την ποιότητα του ύπνου. Έχει αγχολυτικές και ηρεμιστικές ιδιότητες και κατευνάζει την υπερένταση, τις νευρώσεις, το νευρικό άσθμα, την επιληψία και την ταχυκαρδία. Θεωρείται χρήσιμη σε περιπτώσεις αρθρίτιδας, υπέρτασης, κολικών, ρευματικών πόνων, ημικρανίας, πονόδοντου και δυσμηνόρροιας. Προσοχή! Οι μεγάλες δόσεις βαλεριάνας προκαλούν κακοδιαθεσία. Αντεδείκνυται σε γυναίκες κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης και του θηλασμού καθώς και σε άτομα που πάσχουν από ήπια κατάθλιψη

Βήχιο: Για κρυολόγημα και για το τσιγάρο.

Δάφνη: Για τα φαγητά. Η σκόνη ξερών δαφνόφυλλων σταματάει την αιμορραγία της μύτης. Δυναμώνει τα μαλλιά και τα βάφει μαύρα, σταματά την τριχόπτωση. Ανακουφίζει τους πόνους από ρευματισμούς και αρθριτικά.

Δεντρολίβανο: Για κολίτιδα, διάρροια, βρογχίτιδες, άσθμα και γρίπη, εντερικές διαταραχές, ρευματισμούς. Τονώνει την όρεξη.

Δυόσμος: Για το φαγητό, τη χοληστερίνη, αϋπνίες, κράμπες, ξερόβηχα, αμυγδαλίτιδα. Για πόνους δοντιών, ρευματισμούς. Συνιστάται σε περιπτώσεις δυσπεψίας και διάρροιας, επίσης στρώνει τ στομάχι μετά από εμετό.

 Δίκταμο: Καταπραΰνει τους πόνους του στομαχιού και των εντέρων. Σε πονοκεφάλους, πονόδοντους και σκορβούτο. Είναι διουρητικό, βοηθάει τις γυναίκες να γεννούν πιο εύκολα και γρήγορα.

Ευκάλυπτος: Είναι χρήσιμο για τους διαβητικούς γιατί έχει υπογλυκαιμική δράση. Κατεβάζει τον πυρετό. Καταπραΰνει το βήχα, άσθμα, γρίπη, βρογχίτιδες, τις νευραλγίες και τον πονόλαιμο. Κατάλληλο για εισπνοές σε ιγμορίτιδα και βρογχικά. Όταν βράζουμε ευκάλυπτο, οι ατμοί ιονίζουν την ατμόσφαιρα του δωματίου και την κάνουν υποφερτή από το νέφος.

Ζαμπούκος: Χρησιμοποιείται σε νευραλγίες. Για κυστίτιδα, αμυγδαλίτιδες, πονόματο, πονόδοντο, φαρυγγίτιδα και πονόλαιμο. Καθαρίζει το αίμα.

Θυμάρι (Thymus vulgaris) : Είναι κατάλληλο για το άγχος, κυκλοφορικό, κατάθλιψη, ημικρανίες, νεύρα. Απαραίτητο για τους υποτασικούς, για γρίπη, κρυολογήματα, βήχα και άσθμα. Καλό για δερματοπάθειες, λευκόρροια, επουλώνει τις πληγές, σπυριά και εγκαύματα.

Θρούμπι (Satureja hortensis): Για το στομάχι, ναυτία, ξινίλα, ανοίγει την όρεξη. Βοηθά στην αϋπνία, αρθριτικά, ρευματισμούς, άσθμα, βήχα. Σταματάει τους κολικούς και τη διάρροια. Χρήσιμο σε πνευματική και σεξουαλική ατονία.

Ιβίσκος: Για χοληστερίνη, τριγλυκερίδια, κυκλοφορικό, ζάχαρο-διαβήτη, αδυνάτισμα, πονοκέφαλο.

Κάρδαμο (Lipidium sativum): Περιέχει βιταμίνες, ιώδιο, σίδηρο, ασβέστιο, είναι καρδιοτονωτικό, καθαρίζει το αίμα και αφαιρεί φακίδες και πανάδες.

Καλέντουλα: Δυναμώνει την καρδιά. Κατάλληλο για το συκώτι, ουρική αρθρίτιδα, πρηξίματα και δερματικές παθήσεις.

Λουΐζα: Διώχνει τον πονοκέφαλο, τον πονόματο, τους πόνους των ρευματισμών. Κάνει καλό στις στομαχικές ανωμαλίες, βοηθάει στις δίαιτες αδυνατίσματος. Πολεμάει την αϋπνία που προέρχεται από νευρική κούραση.

Λαδανιά: Χρησιμοποιείται ως καταπραϋντικό, σπασμολυτικό για την αντιμετώπιση της αϋπνίας της διάρροιας, του πονόδοντου, για εντριβές στα κρυολογήματα και στις βρογχίτιδες, για τα άλατα και τον τέτανο.

Λεβάντα (Lavandula angustifolia): Για κάθε πόνο, ακόμα και της καρδιάς, για ημικρανίες, πονοκεφάλους, κακή χώνεψη και λιποθυμία. Επουλώνει πληγές, εγκαύματα, ακμή, ψώρα. Κατεβάζει την υπέρταση, λιγοστεύει την ταχυπαλμία. Χρησιμοποιείται ακόμη για το σκόρο στα ρούχα.

Μαντζουράνα: Καταπολεμά το άγχος, πονοκεφάλους, κρυολόγημα, αμυγδαλές, αϋπνίες. Βοηθάει τον οργανισμό να διώξει τις τοξίνες, τα πρηξίματα, δυσπεψία και πονόκοιλο.

Μαραθόσπορος (Foeniculum vulgare): Ανακουφίζει τα αρθριτικά, άσθμα, βήχα, τυμπανισμό, πόνους της κοιλιάς, ολιγουρία, σταματά τον εμετό. Βοηθάει στο αδυνάτισμα.

Μελισσόχορτο: Τονωτικό για την καρδιά, τον εγκέφαλο, το πεπτικό σύστημα, τη μελαγχολία. Καταπραϋντικό σε νευρασθένειες, ζαλάδες, βουητό στα αυτιά, άσθμα, νευραλγίες των δοντιών και των αυτιών. Ανακουφίζει από τον τυμπανισμό της κοιλιάς, πόνους από τσιμπήματα σφήκας και άλλων εντόμων.

Μέντα: Εξαιρετικά αντισηπτική, καταπολεμά δραστικά το συνάχι, βήχα, βρογχίτιδα, πονόλαιμο και τη γρίπη. Είναι χωνευτική και έχει την ιδιαιτερότητα να είναι ηρεμιστική σε μικρή δόση και αφροδισιακή σε μεγάλη δόση. Τσάι με μέντα είναι χωνευτικό και τονωτικό.

Μολόχα: Για άσθμα, βήχα, λαρυγγίτιδα, πονόλαιμο.

Πασιφλόρα: Είναι καταπραϋντικό για νεύρα, άγχος. Ηρεμιστικό και τονωτικό σε υπερκόπωση. Ελαττώνει ελαφρά την αρτηριακή πίεση.

Πικροδιαλέτα: Κατεβάζει το ζάχαρο και τα τριγλυκερίδια.

Πολύκομπο: Σκοτώνει τα σκουλήκια και παράσιτα των εντέρων. Σταματάει την αιμορραγία της μύτης και αιμορροΐδων. Επουλώνει τις πληγές και έλκη. Χρησιμοποιείται για κολικούς, πέτρα στα νεφρά.

Πολυτρίχι: Είναι τονωτικό των μαλλιών και σταματάει την τριχόπτωση και την πιτυρίδα. Ανακουφίζει σε βρογχίτιδες, καταρροή, ξερόβηχα, άσθμα και κρυολογήματα.

Ρίγανη (Origanum vulgare): Για το φαγητό, πόνους δοντιών και ρευματισμών, εντερικές διαταραχές και πόνους στην κοιλιά. Κόβει την ευκοιλιότητα.

Σπαθόχορτο: Καταπραϋντικό σε πνευμονικές ενοχλήσεις. Για μελαγχολία, αϋπνία, έλκος στομάχου, παράσιτα των εντέρων, δυσπεψία. Για εγκαύματα, πληγές, δαγκώματα εντόμων.

Σκορπίδι: Διαλύει τις πέτρες των νεφρών. Είναι αποχρεμπτικό, καταπραϋντικό, διουρητικό.

Ταραξάκο: Για τη χοληστερίνη, ερεθισμούς του δέρματος, πρηξίματα, καούρες στο στομάχι, πόνο στο συκώτι, αρθρίτιδα, διαβήτη και πυρετό.

Τίλιο: Ηρεμιστικό των νεύρων, ημικρανίες, νευραλγίες, ζαλάδες, αϋπνίες. Για βήχα, κρυολογήματα, εμετό, ρευματισμούς, αρθριτικά, δυσπεψία.

Τσάι του βουνού: Για γρίπη και πονόλαιμο. Τονωτικό του σώματος και του εγκεφάλου, κάνει καλό στην αρτηριοσκλήρωση, πονοκέφαλο, ευκοιλιότητα και μεσογειακή αναιμία.

Τσουκνίδα: Διαλύει το ουρικό οξύ. Πολύτιμο για τις πέτρες στη χολή. Είναι καλό για αιμορραγίες, αιματουρία, αναιμία, ατονία του σώματος, αρθριτικά, κυστίτιδα, διάρροιες. Επίσης, αυξάνει το γάλα της μητέρας που θηλάζει και σταματά τη τριχόπτωση.

Ύσωπος (Hyssopus officinalis): Χρησιμοποιείται για πίεση, άσθμα, δυσπεψία, για πόνους περιόδου, για γαργάρες κατά του πονόλαιμου και ως δυναμωτικό των νεύρων.

Φασκόμηλο: Ηρεμεί τα νεύρα. Γα κατάθλιψη, φαρυγγίτιδα, βήχα, βράχνιασμα, λαιμό, υπόταση, διάρροια, αμυγδαλές, δαγκώματα εντόμων. Πολύτιμο για όσους ιδρώνουν τα χέρια τους και οι μασχάλες. Για κυκλοφορικά προβλήματα. Σταματάει το γάλα στις γυναίκες που θηλάζουν και την τριχόπτωση.

Χαμομήλι: Ηρεμιστικό των νεύρων, ημικρανίες, νευραλγίες, ζαλάδες και αϋπνίες. Επουλώνει εγκαύματα και σπυριά. Ανακουφίζει από αναφυλαξία, φαγούρα, πονόδοντο, βήχα, κρυολογήματα, τυμπανισμό, αιμορροΐδες, κράμπες, πόνο των αυτιών και πληγές στο στόμα.

Τα ακόλουθα θεωρούνται κατά κανόνα ντόπια μεσογειακά φυτά:

·         Ajwain (Trachyspermum ammi)

·         Γλυκάνισο (Pimpinella anisum)

·         Κορίανδρος (Coriandrum sativum)

·         Κύμινο (Cuminum cyminum)

·         Μαχλέπι (Prunus mahaleb)

·         Μυρτιά (Myrtus communis)

·         Νιγκέλα (Nigella sativa)

·         Ρόκα (Eruca sativa)

·         Δενδρολίβανο (Rosmarinus officinalis)

·         Απήγανος (Ruta graveolens)

·         Φασκόμηλο (Salvia officinalis)

·       Ζαφορά (Crocus sativus)

·       Σουμάκι (Rhus coriaria)

Βιβλιογραφία

1.  http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%92%CE%BF%CF%84%CE%B1%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE

2. http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A3%CF%85%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE_%CF%84%CE%B1%CE%BE%CE%B9%CE%BD%CF%8C%CE%BC%CE%B7%CF%83%CE%B7

3. ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΒΟΤΑΝΙΚΗΣ Βασικές γνώσεις - Φύλλα εργασίας ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΚΕΝΤΡΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΜΑΚΡΙΝΙΤΣΑΣ, ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2007

4. http://www.valentine.gr/mediterranean_herbs_gr.php

5. http://kalloni.net/index.php?option=com_content&view=article&id=302&Itemid=189

6. ΑΡΤΕΜΙΟΣ ΓΙΑΝΝΙΤΣΑΡΟΣ, Αν. Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών, Θεμελιώδης ορολογία της Συστηματικής Βοτανικής. Μεθοδολογία της Συστηματικής Βοτανικής. Ταξινομικές βαθμίδες. Ονοματολογία των φυτών. Ιστορική ανασκόπηση της ταξινόμησης των φυτών.

Πηγη http://www.izoo.krakow.pl/improfarm/el/nurseryCY.pdf